Radziecka interwencja w Afganistanie

Radziecka interwencja w Afganistanie była dziewięcioletnią wojną z udziałem sił radzieckich i mudżahedinów, którzy walczyli o obalenie rządu marksistowskiej Partii Demokratycznej Afganistanu. Związek Radziecki wspierał rząd, podczas gdy rebelianci znajdowali wsparcie z różnych źródeł, w tym ze Stanów Zjednoczonych (w kontekście zimnej wojny) i Pakistanu. Konflikt był wojną zastępczą między dwoma supermocarstwami, które tak naprawdę nigdy nie spotkały się w bezpośredniej konfrontacji.

Rzeczywiste przyczyny inwazji Związku Radzieckiego w Afganistanie są znacznie bardziej skomplikowane. Związek Radziecki uważał się za niemal całkowicie otoczony wrogami. Na zachodzie stała Europa Zachodnia wypełniona siłami NATO, bronią nuklearną i bazami amerykańskimi. Na południowy wschód znajdowały się Chiny, które miały prawie milion żołnierzy wzdłuż granicy z ZSRR. W tym momencie stosunki między Chinami a ZSRR były po prostu okropne, często dochodziło do śmiertelnych potyczek w Ussuri, a Chiny otwarcie współpracowały ze Stanami Zjednoczonymi w celu opanowania Związku Radzieckiego.

Na południu mieli także amerykańskich sojuszników: Turcję, Iran, Irak i Pakistan. Niemal jedynym krajem na południowej granicy Sowietów, który nie miał żadnych realnych związków ze Stanami Zjednoczonymi lub Chinami, był Afganistan. Kraj miał pewne powiązania z USA i z ZSRR, ale w obu przypadkach były dość ograniczone.

Afgańskie więzi z ZSRR obejmowały szkolenie elitarnej klasy Afganistanu (wojskowej, politycznej, naukowej itp.) Na sowieckich uniwersytetach, gdzie indoktrynowano je w ideologii komunistycznej. Oznacza to, że na poziomie elitarnym było wiele osób, które przyjęły ideologię świecką/komunistyczną, podczas gdy ludność była zdecydowanie proislamska i plemienna. Na przykład elity opowiadały się za prawami kobiet, podczas gdy ludność popierała tradycyjne afgańskie role płciowe.

W 1973 r. w Afganistanie król Zahir Shah został obalony przez swojego kuzyna Daouda Khana. Daoud pod żadnym względem nie był komunistą, ale miał powiązania z komunistami, a także z nacjonalistycznymi ruchami pasztuńskimi. Przestraszyło to islamistów w Afganistanie (którzy stawali się coraz bardziej polityczni dzięki rozprzestrzenianiu się tekstów z bractwa muzułmańskiego i podobnych grup) i Pakistanu, który był w ciągłym strachu, że konflikty etniczne mogą wpłynąć na kraj. Indie, które miały powiązania z ZSRR pomagały Bangladeszowi w wojnie w 1971 roku, więc w Pakistanie, który utrzymywał, że jest muzułmańskim odpowiednikiem Indii, istniało przekonanie, że komunizm/ZSRR to sekularyzm, podział etniczny i co za tym idzie koniec Pakistanu. Pakistan rozpoczął szkolenie i uzbrajanie radykalnych islamistów w celu powrotu do Afganistanu do walki z Daoudem.

Do 1975 roku Daoud zajmuje się tą rebelią, ale jest on dość władczym politykiem i udaje mu się w większości powstrzymać powstańców. Islamiści wciąż byli zaniepokojeni faktem, że Daoud jest u władzy, ale naprawdę mają dwie możliwości – albo złożyć broń przeciwko niemu albo uciekać do Pakistanu. Wielu z nich uciekło do Pakistanu, który nadal ich zbroił i szkolił.

Prądy komunistyczne wymykały się jednak spod kontroli, a Daoud bał się ich tak samo jak islamistów. Komunizm infiltrował klasę wojskową i polityczną, więc król był naprawdę w trudnej sytuacji. W 1978 roku Daoud został zabity przez radykalnego komunistę o imieniu Taraki.

Jeśli islamiści byli zirytowani przez Daouda, to na pewno byli przerażeni Tarakim. Był on zagorzałym komunistą i poważnym reformatorem, próbował wprowadzić reformy i zbudować stalinowskie państwo policyjne oraz kult osobowości w tempie, które zdaniem Sowietów było zbyt szybkie. Kazali mu zwolnić, ale on po prostu szedł dalej.

Ataki Tarakiego na islam, promowanie praw kobiet i same jego ogólne reformy były zbyt duże dla ludności afgańskiej, a w niespełna rok, do marca 1979 r., kraj obrócił się przeciwko niemu. Otrzymywał pomoc z ZSRR, a powstańcy otrzymywali pomoc z Pakistanu, być może również z Iranu, USA i Chin.

W sierpniu 1979 r. sytuacja w mniemaniu Sowietów jeszcze się pogorszyła. Minister spraw zagranicznych Tarakiego, którego Sowieci nie lubili i byli do pewnego stopnia przekonani, że jest agentem CIA (nie był) zabił Tarakiego i przejął władzę dla siebie.

Po śmierci Tarakiego Sowieci uważali się za całkowicie strategicznie otoczonych. Po otwarciu stosunków dyplomatycznych między Stanami Zjednoczonymi a Chinami Związek Radziecki musiał wziąć pod uwagę, że Chiny będą działać na rzecz dalszych proamerykańskich i antyradzieckich celów strategicznych. Chińska inwazja na Wietnam w 1978 r. dowiodła, że kraj ten jest teraz gotowy do użycia siły na dużą skalę, aby przeciwdziałać ZSRR i jego sojusznikom. Po rewolucjai w Iranie nowy reżim w był przeciwny Związkowi Radzieckiemu prawie tak samo jak Stanom Zjednoczonym.

Amerykanie i NATO miały ogromną siłę na zachodniej flance ZSRR i przygotowywały się teraz do rozmieszczenia pocisków Pershing w Europie Zachodniej. Sowieci prawdopodobnie nie wiedzieli jakie są stosunki między Stanami Zjednoczonymi a Pakistanem, i coraz bardziej przekonywali się (słusznie), że oba kraje współpracują w celu podważenia radzieckich celów w Afganistanie. Nieprawidłowe założenie, że te dwa państwa współpracowały również z Iranem i Chinami przeciwko Związkowi Radzieckiemu, służyło jedynie jako potwierdzenie że Związek Radziecki jest otoczony.

Tylko Afganistan pozostał jako proradziecki bufor między ZSRR i jego wrogami, a teraz Związek Radziecki wierzył, że ich człowieka w Afganistanie zastąpił agent CIA. KGB zaczęło obawiać się możliwości rozmieszczenia pocisków Pershing w Afganistanie, które byłyby bezpośrednim zagrożeniem dla południowego ZSRR – części kraju najgorzej wyposażonej w sprzęt do wykrywania i ochrony przed atakami rakietowymi i powietrznymi.

Stany Zjednoczone mogłyby następnie wykorzystać złoża uranu w Afganistanie do wsparcia irańskich i pakistańskich dążeń w kierunku broni nuklearnej, co dodatkowo zagrażałoby Związkowi Radzieckiemu. Pomysł, że USA byłyby skłonne wesprzeć irańskich ajatollahów w pogoni za bronią nuklearną, może wydawać się bezsensowny, ale dla Kremla w 1979 r. była to realna możliwość. Sytuacja w Afganistanie po prostu wymagała zmiany. Więc Sowieci postanowili najechać na ten kraj.

Walki rozpoczęły się 25 grudnia 1979 r. Wojna w Afganistanie szybko przeszła w impas, a ponad 100 000 żołnierzy radzieckich kontrolowało miasta, główne garnizony oraz mudżahedinów poruszających się ze względną swobodą na wsi. Wojska radzieckie próbowały stłumić powstanie różnymi metodami, ale partyzanci na ogół unikali ataków.

Sowieci próbowali następnie wyeliminować wsparcie cywilne mudżahedinów, bombardując i wyludniając obszary wiejskie. Ta taktyka wywołała masowe wyludnianie wsi – do 1982 r. około 2,8 miliona Afgańczyków ubiegało się o azyl w Pakistanie, a kolejne 1,5 miliona uciekło do Iranu. Mudżahedini ostatecznie byli w stanie zneutralizować sowiecką siłę powietrzną dzięki użyciu rakiet przeciwlotniczych dostarczonych przez USA.

Mudżahedini zostali podzieleni politycznie na niezależne grupy, a ich wysiłki wojskowe pozostały nieskoordynowane przez całą wojnę. Jakość ich broni i organizacji bojowej stopniowo poprawiała się dzięki doświadczeniu oraz dużej ilości broni i innych materiałów wojennych wysyłanych do rebeliantów, przez Pakistan, Stany Zjednoczone i inne kraje oraz przez sympatycznych muzułmanów z całego świata. Ponadto nieokreślona liczba muzułmańskich ochotników – popularnie nazywanych „afgańskimi Arabami”, niezależnie od ich pochodzenia etnicznego – przybyła ze wszystkich stron świata, aby dołączyć do opozycji.

W połowie 1987 roku Związek Radziecki, pod przywództwem reformatora Michaiła Gorbaczowa, ogłosił, że zacznie wycofywać swoje siły. Ostateczne wycofanie wojsk rozpoczęło się 15 maja 1988 r., a zakończyło 15 lutego 1989 r.

W republikach nierosyjskich osoby zainteresowane niepodległością zostały ośmielone klęską armii. W Rosji wojna spowodowała rozłam między partią a wojskiem, zmieniając sposób postrzegania przez przywódców zdolności do militarnego stawiania antyradzieckiego oporu (tak jak miało to miejsce w Czechosłowacji w 1968 r., na Węgrzech w 1956 r. i Niemczech Wschodnich w 1953 r.). Ponieważ wojnę postrzegano jako „wojnę rosyjską prowadzoną przez Rosjan przeciwko Afgańczykom”, poza Rosją podważała ona legitymację Związku Radzieckiego jako transnarodowej unii politycznej. Wojna stworzyła nowe formy partycypacji politycznej, w postaci nowych organizacji obywatelskich weteranów wojennych (Afganistanu), które osłabiły polityczną hegemonię partii komunistycznej. Rozpoczęła także transformację prasy/mediów.